Ελλάδα και Wall Street: Η ίδια τραγωδία, διαφορετικά σενάρια

Του Walden Bello

Η μετάφραση έγινε από τον Ζώη Σταθερό, νέο μέλος του μπλογκ

Οι καφετέριες είναι γεμάτες στην Αθήνα και οι ορδές των τουριστών ακόμα επισκέπτονται τον Παρθενώνα και ταξιδεύουν στα νησιά του μυθικού Αιγαίου.  Όμως κάτω από τη θερινή επιφάνεια, υπάρχει σύγχυση, θυμός και απελπισία καθώς η χώρα βυθίζεται στη χειρότερη οικονομική της κρίση των τελευταίων δεκαετιών.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης όλου του κόσμου παρουσίασαν την Ελλάδα, τη μικροσκοπική Ελλάδα, ως το επίκεντρο της δεύτερης φάσης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, περίπου όπως είχαν τοποθετήσει στη Wall Street το σημείο μηδέν της πρώτης φάσης.

Ωστόσο υπάρχει μια ενδιαφέρουσα διαφορά στις αφηγήσεις γύρω από αυτά τα δύο επεισόδια.

Αντικρουόμενες αφηγήσεις

Οι άναρχες δραστηριότητες των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, τα οποία δημιουργούσαν όλο και πιο περίπλοκα εργαλεία για τον μαγικό πολλαπλασιασμό των χρημάτων, επέφεραν το κραχ της Wall Street το οποίο με τη σειρά του μεταμορφώθηκε σε παγκόσμια οικονομική κρίση.

Όσον αφορά την Ελλάδα, όμως, η αφήγηση ακολουθεί άλλη κατεύθυνση:  Η χώρα αυτή συσσώρευσε ένα μη βιώσιμο δανειακό βάρος για να οικοδομήσει ένα υπερβολικό κράτος πρόνοιας και τώρα έφτασε η ώρα που ο άφρων σπάταλος πρέπει να σφίξει τη ζώνη του.  Οι Βρυξέλλες, το Βερολίνο και οι τράπεζες είναι οι άτεγκτοι Πουριτανοί που επιβάλλουν τώρα το βαρύ επιτίμιο μετανοίας στους ηδονιστές της Μεσογείου επειδή ζούσαν πέραν των δυνατοτήτων τους και διέπραξαν το θανάσιμο αμάρτημα της αλαζονείας φιλοξενώντας τους δαπανηρούς Ολυμπιακούς αγώνες του 2004.

Το επιτίμιο λαμβάνει τη μορφή ενός προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που αυξάνει τον ΦΠΑ σε 23%, ανεβάζει τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης στα 65 χρόνια για άνδρες και γυναίκες, κάνει μεγάλες περικοπές σε συντάξεις και μισθούς του δημόσιου τομέα και καταργεί όλες τις ρυθμίσεις που προστάτευαν τα εργασιακά δικαιώματα.  Ο προβαλλόμενος στόχος αυτών των μέτρων είναι να αποδυναμώσει ριζικά το κράτος πρόνοιας και να ξανακάνει τους κακομαθημένους Έλληνες να ζουν εντός των ορίων των μέσων που διαθέτουν.

Αν και η σχετική με το κράτος πρόνοιας αφήγηση εμπεριέχει ψήγματα αλήθειας, εντούτοις είναι θεμελιωδώς εσφαλμένη.  Η ελληνική κρίση προέρχεται από την ίδια φρενήρη τάση του χρηματιστηριακού κεφαλαίου να αποκομίζει κέρδη από τη μαζική αδιάκριτη επέκταση της πίστωσης που οδήγησε στην κατάρρευση της Wall Street.  Η ελληνική κρίση εμπίπτει στο ίδιο υπόδειγμα που αποτύπωσαν οι Carmen Reinhart και Kenneth Rogoff στο βιβλίο τους ‘This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly’: Περίοδοι φρενήρους κερδοσκοπικού δανεισμού ακολουθούνται αδυσώπητα από κρατικές χρεοκοπίες ή επαναδιαπραγματεύσεις του χρέους.  Όπως η κρίση του χρέους του Τρίτου Κόσμου των αρχών της δεκαετίας του 1980, η ασιατική οικονομική κρίση του τέλους της δεκαετίας του 1990, έτσι και η λεγόμενη κρίση του χρέους χωρών όπως η Ελλάδα, η Ευρώπη, η Ισπανία και η Πορτογαλία είναι κρίσεις που οφείλονται κυρίως στην προσφορά (supply-driven crisis) παρά στη ζήτηση.

Στην προσπάθεια τους να αυξάνουν ολοένα και περισσότερο τα κέρδη τους από το δανεισμό, οι τράπεζες της Ευρώπης διοχέτευσαν μέσω δανείων ένα ποσό της τάξης των 2,5 τρισεκατομμυρίων δολαρίων στις ευρωπαϊκές οικονομίες που σήμερα θεωρούνται ως οι πιο προβληματικές:  Ιρλανδία, Ελλάδα, Βέλγιο, Πορτογαλία και Ισπανία.  Οι γερμανικές και οι γαλλικές τράπεζες κατέχουν το 70% του ελληνικού δημόσιου χρέους των 400 εκατομμυρίων δολαρίων.  Οι γερμανικές τράπεζες ήταν σημαντικοί αγοραστές τοξικών στοιχείων ενεργητικού επισφαλών δανείων από χρηματοπιστωτικά ιδρύματα των ΗΠΑ και επέδειξαν την ίδια έλλειψη επιλεκτικότητας και στην αγορά ομολόγων του ελληνικού δημοσίου.  Οι γαλλικές τράπεζες από την πλευρά τους, σύμφωνα με την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, αύξησαν το δανεισμό τους προς την Ελλάδα κατά 23 τοις εκατό, προς την Ισπανία κατά 11 τοις εκατό και προς την Πορτογαλία κατά 26 τοις εκατό.

Στη ξέφρενη ελληνική πιστωτική σκηνή δεν εμφανίζονται μόνον Ευρωπαίοι πρωταγωνιστές.  Ο κολοσσός της Wall Street, η Goldman Sachs έδειξε στις ελληνικές οικονομικές αρχές τον τρόπο με τον οποίο χρηματοπιστωτικά μέσα γνωστά ως παράγωγα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να «εξαφανιστεί» μεγάλο μέρος του ελληνικού δημόσιου χρέους, ωραιοποιώντας έτσι τους εθνικούς λογαριασμούς στα μάτια των τραπεζιτών οι οποίοι έσπευσαν να δανείζουν όλο και περισσότερο.  Ακολούθως, από την άλλη πλευρά, το ίδιο ακριβώς χρηματοπιστωτικό ίδρυμα επιδιδόμενο σε συναλλαγές παραγώγων γνωστών ως «συμφωνιών ανταλλαγής κινδύνου πιστωτικής αθέτησης» ή πιο απλά ως «ασφαλίστρων ομολόγων» (CDS) στοιχημάτιζε στο ενδεχόμενο χρεοκοπίας της Ελλάδας με αποτέλεσμα να αυξηθεί το κόστος δανεισμού της χώρας από τις τράπεζες και η Goldman Sachs να αποκομίσει σημαντικά κέρδη.

Εάν δεχτούμε την ύπαρξη κρίσης  που δημιουργήθηκε από το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, ακριβώς από αυτήν την κρίση η Ελλάδα υποφέρει τώρα.

Ο σφετερισμός της αφήγησης

Δύο είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους η ελληνική αφήγηση έχει περιοριστεί σε ένα τετριμμένο προειδοποιητικό μύθο για λαούς που τάχα ζουν πέρα από τις δυνατότητές τους, αντί για μια περίπτωση χρηματοπιστωτικής ανευθυνότητας από την πλευρά των τραπεζιτών και των επενδυτών.

Πρώτα απ’όλα, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σφετερίστηκαν επιτυχώς την αφήγηση της κρίσης για να εξυπηρετήσουν τους δικούς τους σκοπούς.  Οι μεγάλες τράπεζες ανησυχούν πλέον πραγματικά για την απαίσια κατάσταση των ισολογισμών τους οι οποίοι έχουν πληγεί από τα τοξικά επισφαλή στοιχεία του ενεργητικού τους και συνειδητοποιούν πως υπερεπέκτειναν σοβαρά τις δανειοδοτικές τους πράξεις.  Ο κύριος τρόπος με τον οποίον προσπαθούν να ανοικοδομήσουν τους ισολογισμούς τους είναι η δημιουργία νέων κεφαλαίων χρησιμοποιώντας τους ίδιους τους δανειστές τους ως ενέχυρο.  Με βάση τον κεντρικό άξονα της στρατηγικής αυτής, οι τράπεζες επιδιώκουν να πείσουν τις δημόσιες αρχές για τη διάσωσή τους για μια ακόμη φορά, όπως ακριβώς οι αρχές είχαν κάνει και στην πρώτη φάση της κρίσης με τη μορφή κεφαλαίων διάσωσης και ένα χαμηλό βασικό επιτόκιο δανεισμού.

Οι τράπεζες είχαν την πεποίθηση ότι οι κυρίαρχες κυβερνήσεις της ευρωζώνης δεν θα επέτρεπαν ποτέ στην Ελλάδα και τις άλλες υπερχρεωμένες χώρες της Ευρώπης να χρεοκοπήσουν επειδή κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην κατάρρευση του ευρώ.  Έχοντας βάλει τις αγορές να στοιχηματίσουν στη χρεοκοπία της Ελλάδας και να αυξήσουν το κόστος του δανεισμού της, οι τράπεζες γνώριζαν πως οι κυβερνήσεις της ευρωζώνης κάποια στιγμή θα προσφέρουν ένα πακέτο διάσωσης, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου θα κατευθυνθεί προς αυτές για την εξυπηρέτηση του χρέους της Ελλάδας.  Το τεράστιο πακέτο των 110 δισεκατομμυρίων ευρώ από τις κυβερνήσεις της ευρωζώνης και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που διαφημίστηκε ως πακέτο διάσωσης της Ελλάδας, στην πραγματικότητα στοχεύει ως επί το πλείστον στη διάσωση των τραπεζών από την ανεύθυνη και ανεξέλεγκτη φρενίτιδα των δανειοδοτήσεών τους.

Οι τράπεζες και τα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έχουν ξαναπαίξει το ίδιο γνωστό παιχνίδι εμπιστοσύνης και με τις αναπτυσσόμενες χώρες κατά τη διάρκεια της χρήσης του χρέους του Τρίτου Κόσμου στη δεκαετία του 80, και με την Ταϊλάνδη και την Ινδονησία κατά τη διάρκεια της ασιατικής οικονομικής κρίσης τη δεκαετία του 90.  Τα ίδια μέτρα λιτότητας –τότε γνωστά ως διαρθρωτική προσαρμογή- ακολούθησαν την κραιπάλη δανεισμού από τις τράπεζες του Βορρά και τους κερδοσκόπους.  Και το σενάριο παίχτηκε κατά τον ίδιο τρόπο:  Ρίξε το φταίξιμο στα θύματα στιγματίζοντάς τα επειδή ζουν πέρα από τις δυνατότητές τους, βάλε τους δημόσιους οργανισμούς να σε διασώσουν προκαταβάλλοντάς σου χρήματα, και άσε το λαό με το ασήκωτο καθήκον της αποπληρωμής του χρέους κόβοντας ένα τεράστιο κομμάτι των τωρινών και μελλοντικών εισοδημάτων του για να πληρώνει τους πιστωτικούς οργανισμούς.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι αρχές προετοιμάζουν παρόμοια μαζικά πακέτα διάσωσης πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ για τις τράπεζες με υπερεπέκταση δανεισμού στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία.

Η μετάθεση της ενοχής

Ο δεύτερος λόγος για την προώθηση της αφήγησης περί «ζωής πέραν των δυνατοτήτων» στην περίπτωση της Ελλάδας και άλλων υπερχρεωμένων χωρών είναι για να εκτρέψει τις πιέσεις για αυστηρότερο χρηματοπιστωτικό ρυθμιστικό πλαίσιο, που προέρχονται από πολίτες και κυβερνήσεις από την έναρξη της παγκόσμιας κρίσης.  Οι τράπεζες θέλουν και την πίτα ολάκερη και τον σκύλο χορτάτο.  Εξασφάλισαν κεφάλαια διάσωσης από τις κυβερνήσεις κατά την πρώτη φάση της κρίσης, αλλά δεν θέλουν να αποδεχτούν αυτό που οι κυβερνήσεις είπαν στους πολίτες τους πως αποτελούσε ουσιαστικό μέρος της συμφωνίας για τη διάσωσή τους: την ενίσχυση του χρηματοπιστωτικού ρυθμιστικού πλαισίου.

Οι κυβερνήσεις, από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως την Κίνα και την Ελλάδα, είχαν καταφύγει σε τεράστια προγράμματα τόνωσης της ρευστότητας των τραπεζών για να στηρίξουν την πραγματική οικονομία από την κατάρρευση κατά την πρώτη φάση της χρηματοπιστωτικής κρίσης.  Οι τράπεζες, προωθώντας μια αφήγηση που μετακινεί τους προβολείς από την έλλειψη ρυθμιστικού πλαισίου στις τεράστιες δαπάνες των κυβερνήσεων ως το κύριο πρόβλημα της παγκόσμιας οικονομίας, επιδιώκουν να αποφευχθεί η επιβολή ενός αυστηρού ρυθμιστικού καθεστώτος.

Όμως αυτά είναι παιχνίδια με τη φωτιά.  Ο νομπελίστας Paul Krugman και άλλοι έχουν προειδοποιήσει πως αν αυτή η αφήγηση είναι επιτυχής, η έλλειψη νέων προγραμμάτων ενίσχυσης της ρευστότητας και οι αυστηρές τραπεζικές ρυθμίσεις θα οδηγήσουν σε μια ύφεση με διπλή βύθιση εάν όχι σε ένα παγκόσμιο κραχ.  Ατυχώς, όπως φαίνεται και από την πρόσφατη συνάντηση του G-20 στο Toronto, οι κυβερνήσεις της Ευρώπης και των ΗΠΑ έχουν ενδώσει στην κοντόφθαλμη ατζέντα των τραπεζών που υποστηρίζονται από παρωχημένους ζηλωτές του νεοφιλελευθερισμού οι οποίοι εξακολουθούν να θεωρούν το ενεργό και παρεμβατικό κράτος ως το θεμελιώδες πρόβλημα.  Οι υπερασπιστές του νεοφιλελευθερισμού πιστεύουν πως μια βαθιά ύφεση ή ακόμα και μια παρατεταμένη παγκόσμια ύφεση είναι μια φυσική διαδικασία μέσω της οποίας η ίδια η οικονομία σταθεροποιείται και πως οι κευνσιανού τύπου δαπάνες για την αποφυγή της κατάρρευσης απλώς και μόνον θα καθυστερήσουν το αναπόφευκτο.

Αντίσταση: Θα αλλάξει κάτι;

Οι Έλληνες δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια.  Με μαζικές διαδηλώσεις υποδέχτηκαν την επικύρωση του πακέτου ΕΕ-ΔΝΤ από την ελληνική Βουλή στις 8 Ιουλίου [προφανώς υπάρχει σύγχυση μεταξύ της ψήφισης του ασφαλιστικού νομοσχεδίου και της επικύρωσης του μνημονίου].  Σε μια προηγούμενη και πολύ μεγαλύτερη διαμαρτυρία στις 5 Μαϊου, 400.000 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στην Αθήνα στη μεγαλύτερη διαδήλωση από την πτώση της δικτατορίας το 1974.  Ωστόσο, οι διαδηλώσεις στους δρόμους δεν φαίνεται να μπορούν να κάνουν τίποτε για την αποτροπή της κοινωνικής καταστροφής που πρόκειται να λάβει χώρα με την εφαρμογή του προγράμματος της ΕΕ-ΔΝΤ.  Η οικονομία προβλέπεται να συρρικνωθεί κατά 4 τοις εκατό το 2010.  Σύμφωνα με τον Αλέξη Τσίπρα, πρόεδρο του αριστερού κοινοβουλευτικού συνασπισμού ‘ΣΥΡΙΖΑ’, το ποσοστό ανεργίας κατά πάσα πιθανότητα θα αυξηθεί από 15 σε 20 τοις εκατό σε δύο χρόνια και το ποσοστό των νέων που θα πληγούν από την ανεργία θα φτάσει το 30 τοις εκατό.

Όσο για τη φτώχεια, μια πρόσφατη κοινή έρευνα της Kapa Research και του London School of Economics έδειξε ότι, ακόμα και πριν από την παρούσα κρίση, περίπου το ένα τρίτο των 11 εκατομμυρίων Ελλήνων ζούσε κοντά στο όριο της φτώχειας.  Αυτή η διαδικασία δημιουργίας ενός ‘τρίτου κόσμου’ μέσα στην Ελλάδα μόνον να επιταχυνθεί μπορεί με το πρόγραμμα προσαρμογής των Βρυξελλών-ΔΝΤ.

Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτή η προσαρμογή διευθύνεται από μια σοσιαλιστική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Γιώργο Παπανδρέου που ψηφίστηκε τον περασμένο Οκτώβριο για να αντιστραφεί η διαφθορά της προηγούμενης συντηρητικής διακυβέρνησης και οι αρνητικές συνέπειες των οικονομικών πολιτικών της.  Υπάρχει μέσα στο κόμμα του Παπανδρέου, το ΠΑΣΟΚ, αντίσταση κατά του σχεδίου ΕΕ-ΔΝΤ, παραδέχεται η υπεύθυνη του κόμματος για θέματα Σοσιαλιστικής Διεθνούς Πωλίνα Λάμψα.  Όμως η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των κοινοβουλευτικών εκπροσώπων του κόμματος είναι πως δεν υπάρχει εναλλακτική λύση σύμφωνα με το γνωστό απόφθεγμα της Margaret Thatcher ΤΙΝΑ (There Is No Alternative).

Οι συνέπειες της συμμόρφωσης

Αντιμέτωποι με τις άγριες συνέπειες του προγράμματος, ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός Ελλήνων συζητούν την υιοθέτηση μια στρατηγικής στάσης πληρωμών ή ριζικής μονομερούς αναδιάρθρωσης του χρέους.  Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να είναι σε συνεργασία με άλλες υπερχρεωμένες χώρες της Ευρώπης όπως η Πορτογαλία ή η Ισπανία, λέει ο Α. Τσίπρας.  Εδώ η Αργεντινή θα μπορούσε να αποτελέσει ένα υπόδειγμα:  το 2003 «κούρεψε» θεαματικά το χρέος της, πληρώνοντας τους πιστωτές της μόνον 25 σέντς για κάθε δολάριο που χρωστούσε.  Με αυτόν τον τρόπο η Αργεντινή όχι μόνον κατάφερε να μειώσει το χρέος της αλλά οι πόροι, που σε αντίθετη περίπτωση θα έφευγαν από τη χώρα για την εξυπηρέτηση του χρέους, διοχετεύθηκαν στην εγχώρια οικονομία πυροδοτώντας ένα ποσοστό ανάπτυξης της τάξης του 10 τοις εκατό μεταξύ του 2003 και του 2008.

Μια τέτοια λύση όπως αυτή της Αργεντινής σίγουρα εμπεριέχει πολλούς κινδύνους.  Όμως οι συνέπειες της υποταγής στους όρους του ΔΝΤ είναι οδυνηρά σαφείς εάν εξετάσουμε τα ιστορικά δεδομένα των χωρών που υποβλήθηκαν στην προσαρμογή του ΔΝΤ.  Δαπανώντας ετησίως περισσότερο από 25 έως 30 τοις εκατό του κρατικού προϋπολογισμού σε ξένους πιστωτές, οι Φιλιππίνες στα μέσα της δεκαετίας του 80 εισήλθαν σε μια δεκαετή περίοδο στασιμότητας από την οποία ουδέποτε ανέκαμψαν και η οποία την καταδίκασε σε ποσοστό μόνιμης φτώχειας μεγαλύτερο του 30 τοις εκατό.  Συμπιεζόμενο από δρακόντεια μέτρα προσαρμογής, το Μεξικό στροβιλίζεται επί δύο δεκαετίες σε συνεχή οικονομική κρίση με τέτοιες συνέπειες όπως η εκτεταμένη διακίνηση ναρκωτικών που έχουν οδηγήσει τη χώρα στα όρια της πλήρους κατάρρευσης.  Η τρέχουσα κατάσταση του διαφαινόμενου ταξικού πολέμου στην Ταϋλάνδη μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στις πολιτικές επιπτώσεις των οικονομικών δεινών που το πρόγραμμα λιτότητας του ΔΝΤ επέβαλε σε αυτή τη χώρα πριν από μια δεκαετία.

Το πρόγραμμα προσαρμογής που οι Βρυξέλλες και το ΔΝΤ έχουν επιβάλλει στην Ελλάδα αποδεικνύει πως ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός εν μέσω κρίσης δεν σέβεται πλέον τη διάκριση Βορρά-Νότου.  Οι κυνικοί θα έλεγαν: ‘Καλώς ήλθες στον Τρίτο Κόσμο, Ελλάδα!’

Αλλά δεν είναι καιροί για κυνισμό.  Μάλλον είναι η καίρια στιγμή για μια παγκόσμια αλληλεγγύη.  Είμαστε όλοι μαζί στην ίδια κρίσιμη κατάσταση σήμερα.

————————————————————————————————————————————-

Ο Walden Bello είναι μέλος της Βουλής των Αντιπροσώπων στις Φιλιππίνες, πρόεδρος του ‘Freedom from Debt Coalition’ (Συνασπισμού για την Απελευθέρωση από το Χρέος), και ερευνητής-αναλυτής του ‘Focus on the Global South’ που εδρεύει στην Bangkok.  Είναι συγγραφέας του βιβλίου “The Food Wars”.

Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο Foreign Policy in Focus με τίτλο Greece: Same Tragedy, Different Scripts στις 14 Ιουλίου 2010 (http://www.fpif.org/articles/greece_same_tragedy_different_scripts).  Το ίδιο άρθρο αναδημοσιεύθηκε στο CounterPunch με τον τίτλο Greece and Wall Street: Same Tragedy, Different Scripts στις 22 Ιουλίου 2010. (http://www.counterpunch.org/bello07222010.html)